Pracodawca ma ustawowy obowiązek zapewnienia pracownicy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. W przypadku, gdy warunki pracy stwarzają zagrożenie, pracownica może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia w trybie natychmiastowym. Ma również prawo do odszkodowania za okres równy okresowi wypowiedzenia.
Podstawa prawna ochrony.
Ograniczenie w zatrudnieniu kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia jest uregulowana nie tylko w prawie polskim (Kodeks pracy, rozporządzenia Rady Ministrów) , ale także w prawie międzynarodowym – przede wszystkim konwencje Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz dyrektywy Unii Europejskiej. Ważnymi aktami prawnymi są wewnątrzzakładowe (układy zbiorowe pracy lub w regulaminy pracy) przepisy, którymi pracodawcy powinni doprecyzować ww. przepisy w związku z panującymi u nich warunkami pracy.
Cel ochrony.
Ochrona kobiet w związku z wykonywaniem pracy związana jest rodzicielstwem -z byciem matką lub z możliwością przyszłego zostania matką przez pracownicę.
Kobiety nie są objęte ochroną tylko ze względu na ciąże, czy nawet potencjalną ciążę. Zakazy pracy w szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia warunkach mają na celu ochronę organizmu kobiety, który jest delikatniejszy od organizmu mężczyzny.
Zakaz zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia ma charakter bezwzględny.
Zabronione zawody.
Ograniczenie pracy kobiet wprowadza Kodeks pracy, a jego przepisy doprecyzowuje rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet.
Rozporządzenie zawiera wykaz prac, których kobiety nie mogą wykonywać, oraz wskazuje te, których nie mogą wykonywać kobiety w ciąży i karmiące piersią. Zakaz zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych jest bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, że kobiety nie mogą wykonywać wskazanych w rozporządzeniu prac, nawet gdy wyrażą na to zgodę.
Przepisy wprowadzają ograniczenia dla wszystkich kobiet dotyczące prac:
- wymagających wysiłku fizycznego i ręcznego transportu materiałów,
- w hałasie i drganiach,
- wykonywanych pod ziemią.
Rozporządzenie to wymienia następujące kategorie prac:
- prace związane z wysiłkiem fizycznym i transportem ciężarów oraz wymuszoną pozycją ciała – zakazane wszystkim kobietom w odpowiednim zakresie;
- prace w mikroklimacie zimnym, gorącym i zmiennym – zakazane kobietom w ciąży lub karmiącym piersią;
- prace w hałasie i drganiach – zakazane kobietom w ciąży;
- prace narażające na działanie pól elektromagnetycznych, promieniowania jonizującego i nadfioletowego oraz prace przy monitorach ekranowych – zakazane kobietom w ciąży oraz kobietom karmiącym piersią w odpowiednim zakresie;
- prace pod ziemią, poniżej poziomu gruntu i na wysokości – zabronione wszystkim kobietom z wyjątkiem niektórych zawodów;
- prace w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu – zabronione kobietom w ciąży i karmiącym piersią;
- prace w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi – zabronione kobietom w ciąży i karmiącym piersią;
- prace w narażeniu na działanie szkodliwych substancji chemicznych – zabronione dla kobiet w ciąży i karmiących piersią;
- prace grożące ciężkimi urazami fizycznymi i psychicznymi – zabronione kobietom w ciąży oraz karmiących piersią.
Przepisy wewnątrzzakładowe.
Pracodawcy powinien w przepisach wewnątrzzakładowych (w układach zbiorowych pracy lub w regulaminie pracy) utworzyć listę prac i czynności- wykonywane w danym zakładzie pracy, które zgodnie z rozporządzeniem zaliczone są do prac szczególnie uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia kobiet. Wydane przepisy wewnątrzzakładowe nie mogą być przepisane z rozporządzenia, ale odpowiednio dostosowane do warunków pracy u danego pracodawcy, szczególnie pod kątem określenia stanowisk pracy, na których wykonywane są prace szczególnie uciążliwe lub szkodliwe dla zdrowia kobiet.
Prace wzbronione kobietom w ciąży i karmiącym piersią.
Kobiet w ciąży oraz karmiących piersią nie wolno zatrudniać przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia. Zgodnie z art. 176 Kodeksu pracy „nie wolno zatrudniać kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia. Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, wykaz tych prac”.
Na pracodawcy – od momentu dowiedzenia się, że pracownica jest w ciąży i później, a później gdy jako młoda matka karmi piersią spoczywają, szczególne obowiązki. W przypadku gdy jest zatrudniona przy pracach wzbronionych (określonych w Rozporządzeniu), pracodawca musi przenieść ją do innej pracy, a jeśli jest to niemożliwe, wówczas zwalnia ją z obowiązku świadczenia pracy (art. 179 § 1 Kodeksu pracy).
Ochrona kobiet w ciąży a prace szkodliwe.
Ochrona kobiet w ciąży dotyczy również wykonywania określonych prac. Od 1 maja 2017 roku został rozszerzony wykaz prac zabronionych kobietom w ciąży i kobietom karmiącym piersią (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią).
Do prac szkodliwych należy:
- praca przy komputerze powyżej 8 godzin dziennie – kobieta ciężarna może pracować maksymalnie 8 godzin dziennie przy komputerze, przy czym czas jednorazowej pracy nie może przekroczyć 50 minut. W związku z tym, zgodnie z nowymi przepisami, czas pracy przy komputerze kobiety ciężarnej nie może przekroczyć 6 godzin i 40 minut dziennie;
- praca w pozycji stojącej powyżej 3 godzin dziennie – ciężarne nie mogą pracować dłużej niż 3 godziny w ciągu doby w pozycji stojącej. Dodatkowo czas spędzony jednorazowo w pozycji stojącej nie może być dłuższy niż 15 minut, a po nim ciężarnej przysługuje co najmniej 15-minutowa przerwa;
- podnoszenie i przenoszenie przedmiotów o masie powyżej 3 kg (w przypadku kobiet karmiących piersią ciężar maksymalny wynosi 6 kg przy pracy stałej i 10 kg przy pracy dorywczej);
- przewożenie ładunków na jednokołowym lub wielokołowym wózku poruszanym ręcznie;
- praca w wymuszonym rytmie;
- praca na wysokości – poza podwyższeniami posiadającymi pełne zabezpieczenie przed upadkiem;
- praca w warunkach narażenia na drgania;
- praca w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące;
- praca w wykopach, a także zbiornikach, kanałach i kopalniach.
Zaświadczenie lekarskie.
Podstawowym obowiązkiem pracownicy, która zaszła w ciążę, jest przedstawienie zaświadczenia lekarskiego o swoim stanie zdrowia. Lekarz, po konsultacji z pracownicą, może określić inne niż ujęte w rozporządzeniu warunki pracy szkodliwe dla ciężarnej. Może stwierdzić, że ze względów zdrowotnych nie wolno pracownicy wykonywać dotychczasowych zajęć, nawet jeśli nie jest to praca uciążliwa lub szkodliwa. Pracodawca ma obowiązek zastosować się do wskazań lekarza.
Warunki pracy pracownicy w ciąży.
Jeżeli kobieta w ciąży lub karmiąca dziecko piersią wykonuje pozostałe prace wskazane w rozporządzeniu (prace które może wykonywać, ale pod pewnymi warunkami), obowiązkiem pracodawcy jest dostosowanie warunków pracy do wymagań określonych w rozporządzeniu lub odpowiednie ograniczenie czasu pracy tak, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownicy.
W przypadku, gdy zmiana warunków pracy lub skrócenie czasu pracy jest możliwe pracodawca powinien przenieść pracownicę do innej pracy, a gdy i to jest niemożliwe, musi zwolnić pracownicę z obowiązku świadczenia pracy na czas ciąży i karmienia piersią.
Za czas zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy w okresie ochronnym pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia. Natomiast jeżeli przeniesienie pracownicy do innej pracy skutkowałoby obniżeniem wynagrodzenia, należy wypłacić jej dodatek wyrównawczy. Dodatek wyrównawczy nie będzie jednak przysługiwał za okres, w którym pracownica pobierała zasiłek chorobowy (wyrok Sądu Najwyższego z 6 stycznia 1995 r., I PRN 118/94).
Jeżeli ustaną przyczyny uzasadniające przeniesienie kobiety do innej pracy, skrócenia czasu pracy lub zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy, wówczas należy zatrudnić ją przy pracy i w takim wymiarze czasu pracy, jaki wynika z umowy o pracę (art. 179 § 6 Kodeksu pracy).
Zakaz pracy w porze nocnej i godzinach nadliczbowych.
Ochrona kobiet w ciąży dotyczy nie tylko ograniczenia w wykonywaniu określonych prac i czynności, ale także zatrudniania w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Pracodawca ma bezwzględny zakaz takiego zatrudnienia, nawet jeśli kobieta w ciąży wyrazi na to zgodę (art. 178 § 1 Kodeksu pracy).
Kobieta ciężarna nie może wykonywać pracy dłużej niż 8 godzin dziennie.
W przypadku zatrudnienia pracownicy w porze nocnej, pracodawca powinien zmienić na czas ciąży rozkład czasu pracy tak, żeby praca nie była wykonywana w nocy. Jeśli jest to niemożliwe, pracodawca powinien przenieść ciężarną do innej, dziennej pracy. Jeśli na nowym stanowisku pracy będzie obowiązywało niższe wynagrodzenie, ciężarnej przysługuje dodatek wyrównawczy.
Zakaz delegacji i zatrudnienia w przerywanym systemie czasu pracy.
Pracodawca nie może wysyłać kobiet w ciąży na delegację (art. 178 § 1 Kodeksu pracy). Pracownice w ciąży mogą również wykonywać pracy w ramach przerywanego systemu czasu pracy, chyba że pracownica wyrazi na to zgodę.
Przerywany system czasu pracy charakteryzuje się tym, że w ramach doby praca wykonywana jest w częściach. W przypadku wykonywania pracy w przerywanym systemie czasu pracy, jeśli nie ma zgody pracownicy na wykonywanie pracy w ten sposób, należałoby zmienić pracownicy system czasu pracy na podstawowy.
Zwolnienie od pracy na czas badań lekarskich.
Jeżeli kobieta w ciąży nie może wykonać badań lekarskich poza godzinami pracy, pracodawca ma obowiązek zwolnić ją od pracy na czas wykonywania zleconych przez lekarza badań związanych z ciążą (art. 185 § 2 Kodeksu pracy).
Za czas zwolnienia od pracy ciężarna zachowuje prawo do wynagrodzenia, do wyliczenia którego stosuje się zasady obowiązujące przy obliczaniu wynagrodzenia za czas urlopu, z jedną różnicą. Składniki wynagrodzenia ustalane w przeciętnej wysokości uwzględniane są z miesiąca, w którym wystąpiło zwolnienie od pracy.
Naruszenie przez pracodawcę prawa kobiet.
Kobieta ma prawo odmówić wykonania polecenia pracodawcy lub swojego przełożonego wykonania pracy wskazanej w wykazie jako praca uciążliwa, szkodliwa dla zdrowia albo wzbroniona. Odmawiając wykonania polecenia nie może ponosić z tego tytułu żadnych negatywnych konsekwencji w postaci nałożenia na nią kary porządkowej czy rozwiązania umowy o pracę.
Pracownica, której pracodawca nie zapewnił pracownicy w ciąży bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia w trybie natychmiastowym. Niezapewnienie przewidzianych przepisami prawa warunków BHP stanowi ciężkie naruszenie obowiązków pracodawcy wobec pracownicy. Pracownica ma prawo domagać się w takim przypadku odszkodowania za okres równy okresowi wypowiedzenia (art. 55 w związku z art. 94 Kodeksu pracy.
Niezależnie od powyższego pracownica, wobec której pracodawca naruszył przepisy dotyczące zakazu wykonywania prac wskazanych w rozporządzeniu, może domagać się odszkodowania na zasadach ogólnych wskazanych w przepisach art. 415 i 471 Kodeksu cywilnego w związku z art. 300 Kodeksu pracy.
Jeżeli pracownica na skutek pracy w niewłaściwych warunkach dozna uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, może żądać naprawienia szkody z tego tytułu, tj. zwrotu wszelkich wynikających z tego tytułu kosztów (art. 444 § 1 Kodeksu cywilnego). Natomiast gdyby utraciła ona całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej lub też jeżeli zmniejszyła się jej możliwość zarobkowania na przyszłość, ma prawo domagać się od pracodawcy renty (art. 444 § 2 Kodeksu cywilnego).
Ponadto jeżeli na skutek doznanego rozstroju zdrowia lub uszkodzenia ciała pracownica umrze, pracodawca może być zobowiązany do zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu pracownicy osobie, która je poniosła. A jeżeli na pracownicy ciążył obowiązek alimentacyjny, pracodawca może zostać zobowiązany – przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego – do wypłaty renty osobie, która otrzymywała alimenty (art. 446 Kodeksu cywilnego).
Odpowiedzialność karna i za wykroczenia.
Kodeks pracy w art. 281 pkt 5 wskazuje, iż ” kto, będąc pracodawcą lub działając w jego imieniu: (…) narusza przepisy o czasie pracy lub przepisy o uprawnieniach pracowników związanych z rodzicielstwem i zatrudnianiu młodocianych,(…) – podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł.”
Rozdział XXVIII Kodeksu karnego zatytułowany jest „przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową”. Rozdział ten zawiera szereg przepisów karnych dotyczących pracy i pracowników. Osoba będąca odpowiedzialna za BHP, która nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku, przez co naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 220 § 1 Kodeksu karnego).