Zgodnie z art. 46 § 1 Kodeksu karnego, w razie skazania sąd może orzec, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Gdy pokrzywdzony lub inna osoba złożą wniosek o zasądzenie odszkodowania lub zadośćuczynienia, sąd ma obowiązek orzec zapłatę stosownej sumy w razie skazania oskarżonego.
W razie śmierci pokrzywdzonego w wyniku popełnionego przestępstwa, sąd orzeka nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, gdy jej sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. Jeżeli ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
.
Odszkodowanie
Odszkodowanie obejmuje naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Przykładowo, w przypadku uszkodzenia pojazdu – obejmuje ono koszty jego naprawy, części, a w przypadku wypadku komunikacyjnego – obejmuje także koszty leczenia, rehabilitacji, niezbędnej opieki osób trzecich po wypadku, koszty zakupu niezbędnych leków i sprzętów, a także wszelkie inne niezbędne koszty poniesione w celu powrotu do zdrowia tj. terapii, dojazdu do lekarzy, itd.
Wysokość odszkodowania wykazuje się w postępowaniu poprzez przedłożenie zestawienia paragonów i faktur. Z tego względu trzeba pamiętać, aby te dokumenty zbierać i trzymać w jednym miejscu.
.
Zadośćuczynienie
Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę nie podlega wykazaniu na podstawie dokumentów, ponieważ ma ono zrekompensować cierpienia fizyczne i psychiczne pokrzywdzonego. Przykładowo, w gdy w wyniku wypadku komunikacyjnego osoba poszkodowana doznała rozległych obrażeń ciała, cierpienia fizyczne będą związane z operacjami lub zabiegami, które musiała przejść, aby dojść do zdrowia, jak również bolesną rehabilitacją po wypadku i bólem związanym z samym urazem.
Z kolei cierpienia psychiczne po wypadku komunikacyjnym to np. strach przed wchodzeniem na jezdnię, obawa przed jazdą samochodem, stany depresyjne, lękowe, odizolowanie się od otoczenia.
.
Wysokość odszkodowania i zadośćuczynienia
Wysokość odszkodowania i zadośćuczynienia powinna być dla sprawcy odczuwalna i ma przywracać pokrzywdzonemu równowagę pomiędzy „tym co było” a „tym co jest” (funkcja kompensacyjna zadośćuczynienia), ale nie może być nadmierna w stosunku do doznanej krzywdy. Pod uwagę bierze się indywidualne okoliczności występujące w konkretnej sprawie, w stosunku do konkretnego pokrzywdzonego.
.
Odszkodowanie w procesie karnym a cywilnym
Zasądzenie przez sąd w postępowaniu karnym odszkodowania lub zadośćuczynienia od skazanego na rzecz pokrzywdzonego nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego jeżeli pokrzywdzony uznaje, iż przyznana kwota jest zbyt niska (art. 46 § 3 KK).