Zanim sprawa karna trafi do sądu, należy zweryfikować czy doszło do popełnienia przestępstwa, ujawnić sprawcę, zebrać i zabezpieczyć dowody, które potwierdzą ustalony stan faktyczny oraz wyjaśnić okoliczności sprawy i ustalić pokrzywdzonych oraz rozmiar wyrządzonej przestępstwem szkody. Te czynności przeprowadza się w ramach postępowania przygotowawczego, które stanowi pierwszy etap postępowania karnego.
.
Postępowanie przygotowawcze
Postępowanie przygotowawcze może być prowadzone w dwóch formach:
-
Śledztwo – dotyczy poważniejszych przestępstw, takich jak np. zbrodnie (czyny zabronione zagrożone karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności) bądź sytuacji, gdy osobą podejrzaną jest np. sędzia lub prokurator;
-
Dochodzenie – w uproszczeniu można powiedzieć, że prowadzone jest w przypadku przestępstw o mniejszym ciężarze gatunkowym; wśród nich można wymienić m.in. takie które są zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności (przy czym w przypadku przestępstwa przeciwko mieniu dochodzenie prowadzi się tylko wówczas, gdy wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekracza 200 000 zł);
.
Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze
Jedna z różnic między śledztwem, a dochodzeniem dotyczy organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Śledztwo prowadzi prokurator, który może jednak powierzyć Policji prowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie. Prokurator może również powierzyć Policji dokonanie poszczególnych czynności śledztwa. Niezależnie od powyższego, Policja nie może w ramach śledztwa wykonywać czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów czy też zamknięciem śledztwa.
Dochodzenie może ale nie musi być prowadzone przez prokuratora, bowiem co do zasady dochodzenie prowadzi Policja. W takim przypadku postępowanie przygotowawcze wciąż pozostaje pod nadzorem prokuratora, który ma obowiązek czuwać nad jego prawidłowym i sprawnym przebiegiem.
.
Etapy postępowania przygotowawczego
Postępowanie przygotowawcze rozpoczyna się od wydania postanowienia o jego wszczęciu. Zanim do tego dojdzie, organ musi wpierw powziąć wiadomość o przestępstwie (np. wskutek zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa) i w razie potrzeby (gdy informacje w zawiadomieniu nie są wystarczające i wymagają one uzupełnienia lub sprawdzenia) może przeprowadzić czynności sprawdzające.
Po wydaniu postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego, najpierw prowadzi się postępowanie „w sprawie” (in rem). Jeśli na skutek czynności przeprowadzanych w ramach postępowania przygotowawczego zostanie ustalona osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa – gdy zebrane przez organy dane będą uzasadniać dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła konkretna osoba – postępowanie „w sprawie” może przekształcić się w postępowanie przeciwko osobie (in personam). Aby do tego doszło, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza je podejrzanemu i przesłuchuje się go.
.
Osoba podejrzana a podejrzany.
Warto w tym miejscu podkreślić różnicę między osobą podejrzaną a podejrzanym. Choć terminy te na co dzień stosuje się zamiennie, to w postępowaniu karnym różnica między tymi pojęciami jest bardzo istotna. Osoba podejrzana, to taka, która jest podejrzewana o popełnienie przestępstwa, lecz nie został jej przedstawiony zarzut popełnienia przestępstwa. Z kolei za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Podejrzanemu przysługuje m.in. prawo do odmowy składania wyjaśnień oraz prawo składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia. Z kolei osoba podejrzana nie może korzystać z uprawnień, które przysługują podejrzanemu jako stronie procesowej.
.
Ile trwa postępowanie przygotowawcze?
Zgodnie z ogólną zasadą śledztwo powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy. W uzasadnionych wypadkach śledztwo może zostać przedłużone na dalszy czas oznaczony, nie dłuższy jednak niż rok. W szczególnie uzasadnionych wypadkach termin do zakończenia śledztwa może zostać przedłużony na dalszy czas oznaczony. Termin ten ma jednak charakter instrukcyjny.
Dochodzenie powinno być ukończone w ciągu 2 miesięcy. Prokurator może przedłużyć ten okres do 3 miesięcy, a w wypadkach szczególnie uzasadnionych – na dalszy czas oznaczony. Ustawa nie wymienia szczegółowo powodów przedłużenia dochodzenia. Wskazuje się jednak, że szczególnie uzasadniony wypadek może zachodzić gdy sprawa jest skomplikowana pod względem faktycznym lub prawnym.
.
Zakończenie postępowania przygotowawczego
Proces gromadzenia dowodów w postępowaniu przygotowawczym kończy zamknięcie śledztwa lub dochodzenia. W zależności od poczynionych przez organ ustaleń, postępowanie przygotowawcze można zakończyć się na różne sposoby.
Wśród nich można wymienić m.in. – umorzenie dochodzenia lub śledztwa (jeśli np. brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie przestępstwa lub społeczna szkodliwość czynu jest znikoma). W takim przypadku postępowanie karne kończy się zanim sprawa trafi do sądu. Śledztwo lub dochodzenie może zakończyć się również wniesieniem aktu oskarżenia, ale nie tylko. Organ postępowania przygotowawczego może np. skierować do sądu wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających (jeśli zostanie ustalone, że podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności) lub np. wystąpić z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania.