Przez godzinę doraźnego zastępstwa rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych (pensum), której realizacja następuje w zastępstwie nieobecnego nauczyciela (art. 35 ust. 2a KN).
Zgodnie z art. 35 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. KN możliwość albo raczej konieczność powoływania godzin doraźnych zastępstw pojawia się wówczas, gdy w sytuacji nieobecności nauczyciela (z różnych powodów) zajęcia z uczniami, zapewniając im niezbędną opiekę, musi poprowadzić inny nauczyciel, który zgodnie z planem nie prowadzi w tym czasie innych zajęć.
Godziny doraźnych zastępstw są w każdym przypadku odpłatne i mogą być przydzielone w czasie pracy nauczyciela. Wynika to z art. 35 ust. 3 KN. Wynagrodzenie wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela. Stawki wynagrodzenia zasadniczego za jedną godzinę przeliczeniową są różne u nauczycieli posiadających ten sam stopień awansu zawodowego, ale zajmujących różne stanowiska. Wynika to z różnej tygodniowej liczby godzin obowiązkowego wymiaru zajęć na poszczególnych stanowiskach (tabela w art. 42 ust. 3 KN).
Odmienny pogląd stoi w sprzeczności z zasadą równego traktowania w zatrudnieniu, a konkretnie z art. 18³c Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94, z późn. zm.), który w § 1 stanowi, że pracownicy mają prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości. W § 3 ustawodawca wyjaśnia, że pracami o jednakowej wartości są prace, których wykonywanie wymaga od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodowych, a także porównywalnej odpowiedzialności i wysiłku.
Nauczyciel może być zobowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością, jeżeli podyktowane jest to koniecznością realizacji programu nauczania lub zapewnienia opieki. Praca w godzinach ponadwymiarowych może być przydzielona nauczycielowi bez jego zgody w wymiarze nie wyższym niż 1/4 tygodniowego wymiaru zajęć, a za jego zgodą nie może przekraczać 1/2 tego wymiaru.
Księga zastępstw.
Dodatkowo wskazać należy, iż godziny zrealizowane przez nauczycieli są wpisywane do dzienników lekcyjnych z adnotacją – informującą, iż są to zastępstwa. Na podstawie księgi zastępstw i wpisów w dzienniku dyrektor w każdym okresie rozliczeniowym zatwierdza do wypłaty listy zbiorcze, zawierające między innymi liczbę godzin doraźnych zastępstw zaakceptowanych do wypłaty. Obowiązek ten wynika z art. 42 ust. 7a Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (DzU z 2006 r. nr 97, poz. 674 z późn. zm.), który stanowi, iż tematy zajęć wpisywane są w dziennikach lekcyjnych lub dziennikach zajęć i to one stanowią dokumentację, która potwierdza wpisy dokonane w księdze zarządzeń i która przechowywana jest w szkołach.