Często zdarza się, że siedziba pracodawcy znajduje się w dużym mieści (np. Warszawa, Gdańsk) a pracownik zatrudniony jest w innej części kraju, gdzie jest oddział firmy lub jego filia.
W takich umowach pracodawca często zamieszcza klauzulę (zapis), że w przypadku jakichkolwiek sporów pracowniczych Sądem właściwym do rozpatrzenia tego sporu jest Sąd właściwy miejscowo dla głównej siedziby pracodawcy. Jest to bardzo częsty zapis, który zazwyczaj ma na celu odstraszenie pracownika przed wdawaniem się w jakikolwiek spór z pracodawcą, gdyż jest rzeczą naturalną, że pracownik mieszkający np. w Tarnowskich Górach czy Ustrzykach Dolnych nie będzie chciał się fatygować do Warszawy czy Gdańska na rozprawy do Sądu.
Skuteczność takiego zapisu.
Wprowadzenie w umowie o pracę klauzuli w zakresie wyboru właściwości sądu pracy jest nieskuteczne. Obie strony sporu obowiązują reguły ogólne o właściwości miejscowej sądu pracy. Zatem każda ze stron sporu będzie mogła skutecznie powoływać się na zawartą w umowie o pracę klauzulę jedynie pod warunkiem, że pracownik wyrazi zgodę na przekazanie sprawy sądowi wskazanemu w umowie jako właściwy i sąd ten uzna takie działanie za zasadne ze względów celowościowych.
Właściwość przemienna Sądu.
W sprawach z zakresu prawa pracy regułą jest właściwość miejscowa przemienna sądu pracy. Oznacza to, że pracodawca lub pracownik mają wybór sądu, jaki ma rozpatrywać spory między nimi. Wybór ten jest jednak ograniczony. Powództwo w sprawach z zakresu prawa pracy może być bowiem wytoczone w zależności od wyboru powoda przed sąd:
- właściwości ogólnej pozwanego, czyli według jego miejsca zamieszkania (w przypadku pracodawcy, który jest osobą fizyczną) lub siedziby pozwanego (w przypadku, gdy pracodawca jest osobą prawną lub innym podmiotem niebędącym osobą fizyczną),
- w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana,
- w którego okręgu znajduje się zakład pracy (art. 461 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego).
Wybór między sądami, które mają rozpatrywać spór z zakresu prawa pracy, należy do powoda.
Przez wprowadzenie do umów o pracę klauzuli określającej, że spory w zakresie prawa pracy ma rozpatrywać sąd właściwy dla centrali firmy ograniczałoby możliwość wyboru przez powoda sądu pracy w ramach ustawowej właściwości przemiennej. Postanowienie takie należy zatem uznać za mniej korzystne dla pracownika niż przewidują to przepisy prawa pracy, co powoduje jego nieskuteczność (art. 18 Kodeksu pracy). Mimo wprowadzenia takiej klauzuli do umów o pracę, pracodawcę i pracownika w zakresie właściwości sądu rozpatrującego sprawy z prawa pracy będą obowiązywać wskazane wyżej ustawowe zasady ogólne.
Pracodawca nie może ograniczyć w umowie o pracę wyboru sądu pracy, który będzie rozpatrywał spory między nim a pracownikiem.
Ustawowa właściwość sądów pracy jest szczególnym przypadkiem właściwości wyłącznej. W przeciwieństwie do innych spraw cywilnych, w sprawach z zakresu prawa pracy, nie ma mocy obowiązującej pisemna klauzula w umowie między stronami stosunku pracy o rozpatrzenie sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć ze stosunku pracy, przez sąd I instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy. Dotyczy to tym samym także zamieszczenia tego rodzaju klauzuli w umowie o pracę co do przyszłych sporów.
Przekazanie sprawy według właściwości.
W pewnych sytuacjach sąd właściwy może przekazać sprawę innemu sądowi równorzędnemu. Takie przekazanie może mieć miejsce jedynie na zgodny wniosek stron oraz jeżeli przemawiają za tym względy celowości (dojazd pracownika na rozprawę jest znacznie utrudniony). Postanowienie w tym zakresie może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego (art. 461 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego).
Wniosek stron stosunku pracy o przekazanie sprawy innemu sądowi niż sąd według właściwości przemiennej nie wiąże automatycznie sądu, który jest zobowiązany do zbadania jego przesłanek pod względem celowości. Przez względy celowości należy rozumieć przede wszystkim względy pozwalające na przyspieszenie lub ułatwienie przeprowadzenia postępowania. Odnoszą się one głównie do szybszego i tańszego prowadzenia postępowania dowodowego przed sądem orzekającym, np. w sytuacji, gdy większość świadków zamieszkuje w okręgu sądu, któremu sprawa zostanie przekazana.
Rozpatrując wniosek stron o przekazanie sprawy innemu sądowi sąd właściwy bada, czy rzeczywiście istnieje wola stron co do zmiany właściwości miejscowej, a także czy nie zostanie naruszony interes pracownika przez analizę przesłanek celowościowych.