Zarządzenia opiekuńcze są środkami ingerencji sądu opiekuńczego w sferę władzy rodzicielskiej, podejmowanymi w sytuacjach, gdy dobro dziecka jest zagrożone. Ich podstawę prawną stanowi art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.). Środki te mają charakter ochronny i prewencyjny, a ich stosowanie służy realizacji nadrzędnej zasady dobra dziecka. Oznacza to, że zarządzenia opiekuńcze nie mają “karać” rodziców, lecz mają na celu ochronę interesów dziecka. Zarządzenia opiekuńcze nie mają charakteru represyjnego wobec rodziców, lecz ich celem jest ochrona dobra dziecka. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 27 października 1997 r. (III CKN 321/97), środki te stanowią ostrzeżenie dla rodziców. Mają one na celu skorygowanie ich postępowania, zanim dojdzie do dalszego ograniczenia władzy rodzicielskiej lub jej całkowitego pozbawienia.
.
Kiedy sąd wdraża zarządzenia opiekuńcze?
Zarządzenia opiekuńcze są wdrażane przez sąd opiekuńczy w sytuacjach, gdy dobro dziecka jest zagrożone na skutek nienależytego wykonywania władzy rodzicielskiej. Zgodnie z art. 109 § 1 k.r.o., sąd jest zobowiązany do wydania odpowiednich decyzji w takich przypadkach. Nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej może wynikać zarówno z zawinionego działania rodziców, np. zaniedbań wychowawczych, jak i z okoliczności niezależnych od nich, takich jak trudna sytuacja życiowa, niedostateczne umiejętności rodzicielskie czy choroba psychiczna.
W praktyce przesłanki do zastosowania zarządzeń opiekuńczych są rozumiane szeroko. Przed wydaniem zarządzenia opiekuńczego konieczne jest przeprowadzenie wszechstronnego i wyczerpującego postępowania dowodowego. Nierzadko konieczne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych psychologa, pedagoga czy psychiatry. Opinie w tych sprawach mają określić potrzeby dziecka oraz ewentualny wpływ środowiska rodzinnego na jego rozwój.
.
Jakiego rodzaju zarządzenia może wydać sąd?
Ustawodawca wymienia w art. 109 § 2 k.r.o. przykładowe rodzaje zarządzeń, którymi może posłużyć się sąd rodzinny. W świetle tego przepisu zarządzenie może sprowadzać się do:
-
zobowiązania rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierowania małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierowania rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
-
określenia, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddania rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun,
-
poddania wykonywania władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego,
-
skierowania małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi,
-
zarządzenia umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzenia tymczasowo pełnienia funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzenia umieszczenia małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.
Warto zaznaczyć, że wyżej wymienione przykłady nie tworzą katalogu zamkniętego. Oznacza to, że o rodzaju zarządzeń każdorazowo decyduje sąd rozpoznający daną sprawę, który zobligowany jest zastosować takie zarządzenie, które będzie adekwatne do danego stanu faktycznego, przy czym możliwe jest wyjście poza powyższy krąg zarządzeń oraz orzeczenie zupełnie innego zakazu lub też nakazu. Chodzi o taki dobór zarządzenia, które w danej sytuacji będzie najlepsze dla usunięcia stanu zagrożenia dziecka.
.
Cel zarządzeń opiekuńczych
Głównym celem zarządzeń opiekuńczych jest ochrona dziecka przed dalszym pogorszeniem jego sytuacji życiowej, emocjonalnej lub zdrowotnej. Środki te mają przede wszystkim charakter prewencyjny, zmierzając do poprawy warunków wychowawczych, edukacyjnych i społecznych dziecka. Zarządzenia stosowane stopniowo, zgodnie z zasadą minimalnej ingerencji. Oznacza to, że środki bardziej inwazyjne – takie jak umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej – są wdrażane dopiero wówczas, gdy łagodniejsze formy wsparcia okazują się nieskuteczne.
.
Do kogo sąd kieruje zarządzenie?
Jak wynika z powołanego przepisu, adresatem zarządzeń opiekuńczych są przede wszystkim rodzice dziecka. Niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że zarządzeniem sąd może zobowiązać do określonego postępowania także małoletniego. Będzie to miało miejsce w szczególności w stosunku do starszych dzieci, bowiem tylko takie dzieci zdolne są do pojmowania istoty nałożonego na nich obowiązku.