Jednym z uprawnień jakie przysługuje skazanemu (osadzonemu) to możliwość wykonywania pracy zarówno zarobkowej poza Zakładem Karnym jak i bezpłatnej – porządkowej w obrębie Zakładu Karnego. Jakie są zasady zatrudniania skazanych i czy każdy z nich może wykonywać pracę? zapraszam do lektury.
Funkcja społeczna.
Zatrudnianie skazanych pełni wiele funkcji. Przed wszystkim spełnia funkcję resocjalizacyjno-wychowawczą, zapobiega ich demoralizacji. Dzięki temu, że skazany pracuje, dostaje wynagrodzenie to ma możliwość zaspakajania potrzeb życiowych osób mu bliskich, które są na wolności lub wobec których ma obowiązki alimentacyjne.
Skazany będący w przymusowej izolacji nie może się odrealnić, musi mieć kontakt z rzeczywistością, by móc po odbyciu kary do tej rzeczywistości wrócić z jak najmniejszym problemem. Trzeba pamiętać, że wymierzona kara ma m.in. charakter prewencyjny – doświadczenie kary kształtuje przyszłe zachowanie sprawcy w ten sposób, że sprawca raczej będzie starał się nie wrócić do przestępstwa.
Aby móc osiągnąć taki efekt, praca ta powinna być jak najbardziej zbliżona do pracy pracownika przebywającego na wolności. Nie powinna natomiast zwiększać dolegliwości wymierzanej kary. Zatrudnienie przekłada się bezpośrednio na umiejętność poradzenia sobie po opuszczeniu zakładu karnego. Władze publiczne, które kierują się obowiązkiem poszanowania godności osób skazanych, powinny dołożyć wszelkich starań, aby umożliwić skazanym podejmowanie pracy za wynagrodzeniem (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23 lutego 2010 r., sygn. P 20/09). Tym samym zatrudnienie także uczy skazanego utrzymania się z otrzymywanego wynagrodzenia.
Podstawa prawna.
Zgodnie z art. 121 § 1 ustawy Kodeks karny wykonawczy (dale jako „k.k.w.”), skazanemu zapewnia się w miarę możliwości świadczenie pracy. Zwrot „w miarę możliwości” oznacza, że skazany nie ma prawa do zatrudnienia, jednak wykonywanie pracy przez skazanego jest jego obowiązkiem, a odmowa wykonywania stanowi przekroczenie powodujące odpowiedzialność dyscyplinarną (art. 116 § 1 pkt 4 i art. 142 § 1 k.k.w.). Szczegółowe rozwiązania dot. zatrudnienia skazanych określa Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad zatrudniania skazanych oraz w Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności.
Formy prawne zatrudnienia.
Zatrudnienie skazanego może nastąpić na podstawie:
- skierowania do pracy, lub
- umowy: o pracę, zlecenia, o dzieło, o pracę nakładczą, lub na innej podstawie prawnej (art. 121 § 2 k.k.w.).
Zatrudnienie skazanego następuje za zgodą i na warunkach określonych przez dyrektora zakładu karnego, zapewniających prawidłowy przebieg odbywania kary pozbawienia wolności. Nieprzestrzeganie przez skazanego lub podmiot zatrudniający warunków zatrudnienia, określonych przez dyrektora zakładu, stanowi podstawę cofnięcia zgody (art. 121 § 3 i 4 k.k.w.).
Prace porządkowe i pomocnicze.
Najpowszechniejszą podstawą jest skierowanie do pracy, które następuje przede wszystkim do przywięziennych zakładów pracy, prac porządkowych i pomocniczych. Zatrudnienie takie jest elementem publicznoprawnego stosunku wykonania kary i nie stanowi stosunku pracy w znaczeniu nadanym przez przepisy kodeksu pracy. Mimo że skazany zobowiązany jest do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez niego, to jednak nie ma możliwości odmówienia wykonywania pracy. Tym samym brak jest tu elementu dobrowolności zatrudnienia i równorzędności stron.
Jednakże, mimo ustawowego obowiązku wykonywania pracy, skazany może zostać z niego zwolniony, gdy się kształci, a także wtedy, gdy zachodzi inny ważny powód.
Typ zakładu karnego a zatrudnienie.
Istnieją trzy rodzaje zakładów karnych – zamknięty, półotwarty i otwarty. W zależności od typu zakładu karnego, w jakim przebywa skazany, różni się możliwe miejsce zatrudnienia. Zgodnie z obowiązującymi przepisami skazany, który odbywa karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym typu zamkniętego, może wykonywać pracę wyłącznie na terenie zakładu karnego (art. 121 § 10 k.k.w.). W przypadku osób będących w zakładach półotwartych możliwe jest ich zatrudnianie poza terenem zakładu karnego w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojenta, w tym również na pojedynczych stanowiskach pracy (art. 91 pkt 2 k.k.w.). Natomiast osadzonych w zakładach karnych typu otwartego zatrudnia się przede wszystkim poza terenem zakładu, bez konwojenta, na pojedynczych stanowiskach pracy (art. 92 pkt 2 k.k.w.).
Kwalifikacji pracownicze skazanych.
Jak w każdej pracy wymagane są pewne kwalifikacje oraz predyspozycje pracownika (w tym jego zachowanie). Zgodnie z art. 122 § 1 k.k.w., przy kierowaniu skazanego do pracy uwzględnia się w miarę możliwości jego wyuczony zawód, wykształcenie, doświadczenie zawodowe, zainteresowania i potrzeby osobiste, jak i potrzeby osób pozostających na jego utrzymaniu.
Co więcej, w myśl § 41 regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności, przy kierowaniu skazanego do odpowiedniego rodzaju pracy bierze się pod uwagę również wiek, płeć, część kary pozostałą do odbycia oraz względy porządku i bezpieczeństwa. Przy kierowaniu do pracy należy uwzględnić także stan zdrowia skazanego. Niekiedy względy bezpieczeństwa powodują też, że tzw. niebezpieczni skazani mogą pracować tylko w oddziale, w którym są osadzeni (art. 88b § 1 pkt 3 k.k.w.).
Pracę zapewnia się przede wszystkim skazanym zobowiązanym do świadczeń alimentacyjnych, a także mającym szczególnie trudną sytuację materialną, osobistą lub rodzinną (art. 122 § 2 k.k.w.).
Wynagrodzenie za pracę.
Art. 123 § 1 k.k.w. wskazuje, iż praca skazanego jest odpłatna (z zastrzeżeniem prac porządkowych i pomocniczych). Zasady wynagradzania za pracę ustala się w porozumieniu zawieranym przez dyrektora zakładu karnego lub w umowie zawieranej przez skazanego. Przy skierowaniu skazanego do prac administracyjno-porządkowych na terenie zakładu karnego wynagrodzenie za pracę ustala dyrektor tego zakładu.
Wynagrodzenie przysługujące skazanemu zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy ustala się w sposób zapewniający osiągnięcie kwoty co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, przy przepracowaniu pełnego miesięcznego wymiaru czasu pracy lub wykonaniu pełnej miesięcznej normy pracy. W wypadku przepracowania niepełnej miesięcznej normy czasu pracy lub niewykonania pełnej miesięcznej normy pracy wynagrodzenie wypłaca się proporcjonalnie do ilości czasu pracy lub wykonanej normy pracy. W razie zatrudnienia skazanego w niepełnym wymiarze czasu pracy najniższe wynagrodzenie ustala się w kwocie proporcjonalnej do liczby godzin zatrudnienia, biorąc za podstawę kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 123 § 2 k.k.w.).
Bezpłatne prace porządkowe i pomocnicze.
Za prace porządkowe oraz pomocnicze wykonywane na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej, a także za prace na cele społeczne na rzecz:
- samorządu terytorialnego,
- podmiotów, dla których organ gminy, powiatu lub województwa jest organem założycielskim,
- państwowych lub samorządowych jednostek organizacyjnych,
- spółek prawa handlowego z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa lub gminy, powiatu lub województwa – w wymiarze nieprzekraczającym 90 godzin miesięcznie, skazanemu nie przysługuje wynagrodzenie.
Za zgodą skazanego, ewentualnie na jego wniosek, dyrektor zakładu karnego może udzielić mu zezwolenia na nieodpłatne zatrudnienie, w wymiarze przekraczającym 90 godzin miesięcznie, w celach społecznych. Za wykonywane prace nieodpłatne mogą być skazanemu przyznawane nagrody (art. 123a § 4 k.k.w.).
Potrącenia z wynagrodzenia.
Zgodnie z art. 125 § 1 k.k.w., z wynagrodzenia za pracę przysługującego skazanemu potrąca się 7% na cele Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej oraz 45% na cele Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy.
Środki funduszu przeznacza się na finansowanie działań w zakresie resocjalizacji osób pozbawionych wolności, w szczególności na tworzenie dla nich nowych miejsc pracy oraz ochronę istniejących, tworzenie w zakładach karnych infrastruktury niezbędnej dla działań resocjalizacyjnych, modernizację przywięziennych zakładów pracy i ich produkcji, organizowanie nauki zawodu i doskonalenia zawodowego dla osób pozbawionych wolności, organizowanie szkolenia w zakresie aktywizacji zawodowej i umiejętności poszukiwania pracy.