Wykonywanie poleceń pracodawcy należy do podstawowych obowiązków pracownika. Kodeks pracy, który reguluje wzajemne stosunki pracownika i pracodawcy. Głównym założeniem Kodeksu pracy jest takie, że podwładny jest zobowiązany do stosowania się do poleceń przełożonego. Jako polecenia służbowe traktowane są przy tym nie tylko te odnoszące się do poszczególnych czynności wykonywanych przez pracownika, lecz także związane z ogólnymi obowiązkami pracowniczymi, w tym przykładowo polecenia wynikające z obowiązku dbałości o dobro pracodawcy i ochronę jego mienia. Za odmowę wykonania poleceń służbowych pracownik naraża się na negatywne konsekwencje, ze zwolnieniem dyscyplinarnym włącznie.
Obowiązki ustawowe.
Art. 100 Kodeksu pracy wskazuje w § 1, iż „pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę”.
Przepis § 1 konkretyzuje określone w art. 22 § 1 Kodeksu pracy obowiązki pracownika stanowiące istotę stosunku pracy, czyli „wykonywanie pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem„.
Sumienność.
Sumienność oznacza zróżnicowanie wymagań w stosunku do pracowników w zależności od ich cech indywidualnych, np. kwalifikacji, wieku, doświadczenia zawodowego, wykształcenia, zdolności lub rozwoju umysłowego. Mimo niedołożenia należytej staranności pracownik nie może ponosić odpowiedzialności wówczas, gdy świadczył pracę sumiennie, tj. postępował tak, jak można było w danych okolicznościach oczekiwać, uwzględniając cechy indywidualne tego pracownika.
Staranność.
Staranne wykonywanie pracy oznacza dołożenie przez pracownika wszelkiej staranności ogólnie wymaganej stosownie do rodzaju danej pracy. Chodzi tu o postępowanie zgodne ze wzorcem pracownika należycie wykonującego swoją pracę. Wzorce te tworzone są przez społeczeństwo, a także przez sądy, które oceniają zachowanie pracownika, porównując je ze wzorcem, tj. hipotetycznym pracownikiem należycie wykonującym swoje obowiązki (dokładającym należytej staranności). Pewne grupy zawodowe czy korporacje pracownicze zrzeszające pracowników wykonujących pewien zawód mają swoje wewnętrzne sądy dyscyplinarne (np. Komisja Dyscyplinarna przy Kuratorium Oświaty dla nauczycieli czy Sady Dyscyplinarne przy Okręgowych Radach Adwokackich dla adwokatów).
Dokonując porównania wzorca prawidłowego zachowania pracownika nie powinno uwzględniać się jego cech indywidualnych takich jak wiek, doświadczenie, kwalifikacje. Najważniejsze znaczenie ma całokształt okoliczności faktycznych, w których pracownik wykonywał swoje obowiązki. Wzorce staranności są zróżnicowane w zależności od rodzaju pracy czy działalności jaką prowadzi pracodawca. Najwyższe wymagania stawiane są pracownikom na stanowiskach kierowniczych i samodzielnych - od nich oczekuje się nie tylko wykonywania poleceń, ale także działania z własnej inicjatywy.
Obowiązek wykonania polecenia służbowego.
Pracownik ma obowiązek wykonania polecenia swojego przełożonego, jeżeli spełnia ono trzy podstawowe warunki:
- dotyczy pracy,
- jest zgodne z przepisami oraz
- jest zgodne z umową o pracę.
Polecenie dotyczy pracy wówczas, gdy jest bezpośrednio związane ze stosunkiem pracy. Polecenie wykracza poza tę granicę gdy dotyczy załatwienia prywatnej sprawy przełożonego, uczestnictwa w akcji społecznej, politycznej. polecenia pracodawcy powinny być zgodne z rodzajem umówionej pracy i związane z jej wykonywaniem. Do wykonywania określonego rodzaju pracy na konkretnym stanowisku dana osoba zobowiązuje się podczas podpisywania umowy o pracę.
Z obowiązku dbałości pracownika o dobro pracodawcy (art. 100 § 2 pkt 4 Kodeksu pracy) wynika, że pracownik świadczący pracę sumiennie i starannie przed odmową wykonania polecenia powinien z reguły zwrócić pracodawcy uwagę na jego niewłaściwość lub niecelowość. Jak przyjął SN w wyroku z dnia 10 września 1997 r., I PKN 244/97, OSNAPiUS 1998, nr 12, poz. 358, bezkrytyczne wykonanie przez pracownika bezprawnych poleceń przełożonego może uzasadniać wypowiedzenie umowy o pracę (art. 45 § 1 Kodeksu pracy). Podobnie orzekł SN w wyroku z dnia 2 czerwca 2010 r., II PK 364/09, stwierdzając, że bezkrytyczne wykonanie polecenia, którego realizacja choćby potencjalnie zagraża interesom pracodawcy i którego szkodliwość dla tych interesów był albo powinien być świadom, może być zakwalifikowane jako naruszenie określonego w art. 100 § 2 pkt 4 Kodeksu pracy pracowniczego obowiązku dbałości o dobro zakładu pracy.
Wymóg zgodności polecenia z prawem obejmuje nie tylko przepisy określone w Kodeksie pracy czy innych aktach prawnych powszechnie obowiązujących (np. Kodeks cywilny, Kodeks karny). Pracownik powinien sam weryfikować, czy wydawane przez pracodawcę polecenia są zgodne z prawem. W przypadku polecenia jawnie łamiącego prawo, pracownik powinien z obywatelskiego obowiązku poszanowania praworządności sprzeciwić się pracodawcy.
W przypadku potwierdzenia polecenia przez przełożonego pracownik powinien je wykonać, chyba że narusza ono przepisy prawa karnego. Pracownik może wnosić o wydanie polecenia na piśmie. Zastosowanie tej formy może nastąpić także z własnej woli pracodawcy, jednakże ustne potwierdzenie polecenia wiąże pracownika tak samo jak pisemne. Forma polecenia jest bowiem dowolna (wyrok SN z dnia 7 lutego 2007 r., I PK 221/06, OSNP 2008, nr 5-6, poz. 67), a wydanie go na piśmie ma jedynie znaczenie dowodowe (dla pracownika, że je otrzymał, dla pracodawcy, że zostało wydane). Wykonanie takiego polecenia nie zwalnia pracownika z odpowiedzialności karnej, może natomiast powodować brak odpowiedzialności wobec pracodawcy.
Odmowa wykonania polecenia wiąże się jednak z ryzykiem pracownika, że zostaną wobec niego zastosowane przez pracodawcę sankcje, a organ rozpoznający spór (sąd) podzieli punkt widzenia pracodawcy, a nie wnoszącego powództwo pracownika. Według wyroku SN z dnia 12 czerwca 1997 r., I PKN 211/97, OSNAPiUS 1998, nr 11, poz. 323, bezprawna i świadoma odmowa wykonania polecenia, zagrażająca istotnym interesom pracodawcy, uzasadnia rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika (art. 52 § 1 pkt 1 Kodeksu pracy).
Pracownik może odmówić wykonania polecenia pracodawcy także wtedy, gdy ten nadużywa swych uprawnień płynących z zasady podporządkowania pracownika i postępuje niezgodnie z zasadami współżycia społecznego. Ma to miejsce wtedy, gdy pracodawca zleca pracownikowi dokonania czynności niemoralnych, ale także wtedy gdy znając sytuacje osobistą pracownika zleca wykonanie czynności „uciążliwych”. Zasady współżycia społecznego należą do instytucji prawnych, które należy rozpatrywać pod kątem moralnym – społecznym.
Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Art. 210 Kodeksu pracy wskazuje, iż pracownik może odmówić wykonania polecenia, z uwagi na niezapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Jeżeli pracownik odmawia wykonania polecenia, powołując się na naruszenia przez pracodawcę przepisów bhp, ocena zasadności tego polecenia może wymagać przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego (wyrok SN z dnia 13 maja 1998 r., I PKN 108/98, OSNAPiUS 1999, nr 10, poz. 337).
W przypadku, gdy warunki pracy stwarzają realne (bezpośrednie) zagrożenie dla życia i zdrowia pracownika, może on oddalić się z miejsca zagrożenia i dopiero wtedy powiadomić o tym przełożonego. Pracownik nie ponosi przy tym żadnych negatywnych konsekwencji swojego zachowania, w tym zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Zasady te, z oczywistych względów, nie dotyczą pracownika, do którego obowiązków należy ratowanie ludzkiego życia lub mienia, w tym pracowników ochrony osób i mienia, ratowników czy funkcjonariuszy straży pożarnej.
Odmówić wykonywania poleceń dotyczących świadczenia pracy może także pracownik, którego jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. Chodzi jednak tylko o pracowników, którzy wykonują zajęcia wymienione w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz.U. nr 62, poz. 287) – zalicza się do nich między innymi pracę kierowców autobusów, motorniczych tramwajów czy kontrolerów ruchu lotniczego.
W tym wypadku pracownik może powstrzymać się wykonywania pracy dopiero po uprzednim zawiadomieniu o tym przełożonego. Zatrudnionemu nie należy się jednak wynagrodzenie za czas niewykonywania pracy, ponieważ przyczyna przerwania pracy ma w tym wypadku charakter subiektywny.
Zgodność polecenia z umową o pracę oznacza przede wszystkim polecenie wykonywania prac lub czynności wynikających z określonego w umowie rodzaju pracy, stanowiska pracy. Pracownik jest obowiązany do wykonywania innej pracy tylko wtedy, gdy wynika to z przepisu szczególnego (art. 42 § 4 i art. 81 § 3 Kodeksu pracy). Odnosi się to także do innych elementów umowy, np. miejsca i czasu pracy. Pracownik może sprzeciwić się pracodawcy, jeżeli ten łamie ustalone zasady, na przykład powierza mu pracę niezgodną z jego kwalifikacjami czy kompetencjami.
Zgodnie z wyrokiem SN z dnia 4 czerwca 2008 r., II PK 323/07, OSNP 2009, nr 21-22, poz. 276, polecenia pracodawcy mogą mieć charakter sformalizowany w postaci zarządzenia przewidującego obowiązek przestrzegania przez pracownika określonych procedur. Postępowanie pracownika niezgodne z tymi procedurami, z powołaniem się na odmienną praktykę, stanowi naruszenie przez niego jego obowiązków, mogące uzasadniać wypowiedzenie umowy o pracę.
Istnieją jednak sytuacje, gdy pracodawca może zlecić pracownikowi pracę wykraczającą poza zakres jego obowiązków, są one jednak ściśle określone przez prawo. Dotyczy to dwóch przypadków:
- czasowego powierzenia pracownikowi innej pracy w razie uzasadnionych potrzeb pracodawcy na czas nieprzekraczający trzech miesięcy – nowa praca musi być przy tym zgodna z kwalifikacjami pracownika i nie prowadzić do obniżenia jego wynagrodzenia;
- przestoju – pracodawca może wtedy zobowiązać pracownika do świadczenia innej, odpowiedniej pracy.