Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu jest jedną z podstawowych zasad prawa pracy, która określona została w art. 113 Kodeksu pracy, który wskazuje, iż „jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy – jest niedopuszczalna”.
Dyskryminacja w zatrudnieniu najczęściej objawia się poprzez nierówne traktowanie pracowników przez pracodawcę bądź osoby wykonywające w jego imieniu funkcje kierownicze. W takiej sytuacji dyskryminowany pracownik może domagać się na drodze sądowej odszkodowania. Zadaniem pracownika jest uprawdopodobnienie nierównego traktowania. Pracodawca może bronić się przed tym zarzutem udowodniając, że kierował się obiektywnymi powodami.
Równe traktowanie w zatrudnieniu.
Ustawodawca zdefiniował pojęcie dyskryminacji w zatrudnieniu, stanowiąc wart. 183a § 1 Kodeksu pracy „pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych (…)”.
Kryteria dyskryminacji.
Kryteria dyskryminacji to w szczególności płeć, wiek, niepełnosprawność, rasa, religia, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkowa, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientacja seksualna, a także zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy. Równe traktowanie w zatrudnieniu oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio z wyżej wymienionych przyczyn. Jest to katalog otwarty, co oznacza, że do dyskryminacji może dojść także na podstawie innego kryterium. W takiej sytuacji do sądu należy ocena, czy dana przesłanka ma charakter dyskryminujący.
Dyskryminacja pracownika może przybrać formę dyskryminacji bezpośredniej lub dyskryminacji pośredniej.
Dyskryminacja bezpośrednia.
Zgodnie z art. 183a § 3 Kodeksu pracy: „dyskryminowanie bezpośrednie istnieje wtedy, gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn określonych w § 1 był, jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy”.
Dyskryminacja pośrednia.
Natomiast dyskryminacja pośrednia istnieje wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytuacja w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn wyżej określonych, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.
Przejawem dyskryminowania jest także:
- działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszania zasady równego traktowania w zatrudnieniu,
- zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności albo poniżenie lub upokorzenie pracownika (molestowanie).
Obowiązek uprawdopodobnienia.
W przypadku zaistnienia zdarzenia powodującego dyskryminację w zatrudnieniu pracownik występujący na drogę sądową nie ma obowiązku udowodnić, że doszło do zróżnicowania sytuacji pracowników na podstawie dyskryminującego kryterium. Powinien jednak uprawdopodobnić zarzut nierównego traktowania i określić jakie, jego zdaniem, pracodawca zastosował kryterium dyskryminacji. Nie może poprzestać na stwierdzeniu, że w danym zakładzie pracy miało miejsce nierówne traktowanie pracowników. Nie doszłoby wówczas do przejścia ciężaru dowodu na pracodawcę.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 3 września 2010 r. o sygn.. akt: I PK 72/10, niezasadny jest pogląd, iż pracownik powinien wykazać jedynie, że nastąpiło zróżnicowanie sytuacji pracowników, a pracodawca musi udowodnić, że kierował się obiektywnymi przesłankami. Pracownik powinien wskazać fakty uprawdopodobniające zarzut nierównego traktowania w zatrudnieniu, a wówczas na pracodawcę przechodzi ciężar dowodu, że kierował się obiektywnymi powodami (art. 183b § 1 Kodeksu pracy). Pracodawca wykazuje, iż jego działanie miało inną przyczynę niż dyskryminacyjna. Może także udowodnić, że zastosowane przez niego kryterium w danych okolicznościach było obiektywnie uzasadnione.
Ponadto pracownicy mają prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości. Wynagrodzenie, o którym mowa, obejmuje wszystkie składniki wynagrodzenia, bez względu na ich nazwę i charakter, a także inne świadczenia związane z pracą, przyznawane pracownikom w formie pieniężnej lub w innej formie niż pieniężna. Pracami o jednakowej wartości są prace, których wykonywanie wymaga od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych dokumentami przewidzianymi w odrębnych przepisach lub praktyką i doświadczeniem zawodowym, a także porównywalnej odpowiedzialności i wysiłku.
Odszkodowanie.
Zgodnie z art. 183d Kodeksu pracy osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, może dochodzić od niego odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę ustalane na podstawie ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. Nr 200 poz. 1679).
Z żądaniem wpłaty odszkodowania, o którym mowa w art. 183d Kodeksu pracy, może wystąpić nie tylko pracownik, ale także osoba, która starała się o zatrudnienie u danego pracodawcy, jednakże ten odmówił nawiązania z nią stosunku pracy z przyczyn uznawanych przez kodeks pracy za dyskryminujące. Zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji w zatrudnieniu odnosi się on nie tylko do tych, którzy pozostają w stosunku pracy, ale też przykładowo do osób współpracujących z danym pracodawcą na podstawie umów cywilnoprawnych.
Dodatkowo, „skorzystanie przez pracownika z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu nie może być podstawą niekorzystnego traktowania pracownika, a także nie może powodować jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wobec pracownika, zwłaszcza nie może stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę stosunku pracy lub jego rozwiązanie bez wypowiedzenia” (art. 183e § 1 Kodeksu pracy).