Pracownik, który jest zatrudniony w firmie, ponosi odpowiedzialność materialną za swoje działania. Ma to na celu umożliwienie pracodawcy dochodzenia ewentualnych roszczeń za wyrządzoną szkodę lub mienie powierzone. Odpowiedzialność materialna pracownika powstaje w momencie powstania szkody w majątku pracodawcy.

 

Rodzaje odpowiedzialności.

Kodeks pracy przewiduje dwa rodzaje odpowiedzialności pracowników za szkodę wyrządzoną pracodawcy podczas wykonywania obowiązków pracowniczych:

• odpowiedzialność materialną na zasadach ogólnych, tj. odpowiedzialność powszechną obejmującą wszystkich pracowników oraz
• odpowiedzialność za mienie powierzone, która powstaje wówczas, gdy pracownikowi w ramach dodatkowej umowy powierzono mienie pracodawcy do wyliczenia się lub zwrotu.

 

Pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach działu piątego, rozdziału pierwszego Kodeksu pracy.

Odpowiedzialność pracownika na zasadach ogólnych obejmuje:

• szkodę wyrządzoną z winy nieumyślnej (odpowiedzialność w ograniczonym zakresie),
• szkodę wyrządzoną z winy umyślnej (odpowiedzialność w pełnej wysokości).

 

Przesłankami odpowiedzialności materialnej pracownika na zasadach ogólnych są:

• naruszenie obowiązków pracowniczych,
• wina pracownika,
• wyrządzenie szkody pracodawcy,
• związek przyczynowy między zawinionym naruszeniem obowiązków pracowniczych a szkodą.

 

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zadania (art. 114 Kodeksu pracy).

Odpowiedzialność materialna na zasadach ogólnych powstaje z chwilą nawiązania stosunku pracy. Dla jej powstania nie ma potrzeby zawierania dodatkowej umowy z pracownikiem. Pracownik ponosi odpowiedzialność materialną za szkodę wyrządzoną pracodawcy wówczas, gdy powstała ona wskutek zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Oznacza to, że pracownik, który dołożył wymaganej staranności do wykonania swego obowiązku, a mimo to naraził pracodawcę na szkodę, nie będzie za tę szkodę ponosił odpowiedzialności. Na pracodawcy spoczywa obowiązek udowodnienia zarówno szkody, jak i winy pracownika. Pracownik ponosi materialną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy na zasadzie winy.

 

Granice odpowiedzialności (art. 115 Kodeksu pracy).

Pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Rzeczywista strata – obejmuje faktyczne zmniejszenie majątku poszkodowanego pracodawcy, w wysokości różnicy w tym majątku między jego stanem przed wyrządzeniem szkody a stanem po jej wyrządzeniu. Pracodawca nie może oszacować szkody z uwzględnieniem utraconych korzyści.

Przykład:          Pracownik, który w sposób nieumyślny uszkodził maszynę, z której działania pracodawca miał zyski, ponosi odpowiedzialność do kosztów jej naprawy, i to w ramach limitu, o jakim mowa w art. 119 Kodeksu pracy.

Odpowiedzialność pracownika nie może obejmować strat pracodawcy wynikłych z tego, że maszyna przez pewien czas nie funkcjonowała, co pozbawiło pracodawcę korzyści z jej pracy.

 

Obowiązki dowodowe pracodawcy (art. 116 Kodeksu pracy).

Pracodawca jest obowiązany wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody. Przepisy Kodeksu pracy nie wprowadzają wymagania, aby wymienione w nim okoliczności były udowodnione za pomocą dokumentów. Mogą być one wykazane za pomocą wszelkich środków dowodowych, których wiarygodność i moc dowodową sąd ocenia według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważania zebranego materiału (wyrok Sądu Najwyższego z 23 czerwca 2009 r., III PK 15/2009).

Gdy pracownik, działając nieumyślnie, wyrządził pracodawcy kilka szkód, każdą z nich pracodawca musi udowodnić odrębnie.

Na pracodawcy dochodzącym odszkodowania spoczywa obowiązek wykazania łącznie:

• bezprawności działania lub zaniechania pracownika,
• jego winy (umyślnej lub nieumyślnej),
• powstania straty (szkody),
• normalnego związku przyczynowego między zachowaniem pracownika a powstałą szkodą.

 

Zmniejszenie lub wyłączenie odpowiedzialności (art. 117 Kodeksu pracy).

Pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do jej powstania albo zwiększenia. Przyczynienie się poszkodowanego do szkody ma miejsce wówczas, gdy jego zachowanie się jest adekwatną współprzyczyną powstania szkody lub jej zwiększenia – (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1972 r., II PR 164/72).

Ciężar udowodnienia, że do powstania szkody lub jej zwiększenia przyczynił się pracodawca lub inne osoby, spoczywa na pracowniku. Pracownik, który działając w interesie pracodawcy, poświęca mniejsze dobro dla ratowania większego, nie ponosi odpowiedzialności materialnej za zniszczenie dobra mniejszej wartości. Pracownik bowiem nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pracodawcy, a w szczególności nie odpowiada za szkodę wynikłą z działania w granicach dopuszczalnego ryzyka. Ryzyko zaś zachodzi wówczas, gdy powstałej szkody nie można przypisać pracownikowi (wyrok Sądu Najwyższego z 8 października 1981 r., IV PR 301/81).

 

Wyrządzenie szkody przez kilku pracowników (art. 118 Kodeksu pracy).

W razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników – z winy nieumyślnej – każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracowników do powstania szkody, odpowiadają oni w częściach równych.

Szkoda w mieniu pracodawcy może być wynikiem zaniechania lub zawinionego działania kilku pracowników. Rozkład odpowiedzialności między pracowników wspólnie wyrządzających szkodę jest oceniany na podstawie: zakresu przyczynienia się do powstania szkody i stopnia winy. Odpowiedzialność każdego z pracowników należy traktować indywidualnie, przy czym naprawienie szkody w określonej części przez jednego, zwalnia w tym zakresie z długu drugiego.

Jeżeli kilku pracowników wyrządziło pracodawcy szkodę z winy umyślnej, wówczas zobowiązani są oni do jej naprawienia w pełnej wysokości. Jeżeli szkodę wyrządziło umyślnie kilku pracowników lub pracownik wspólnie z osobą trzecią, to ich odpowiedzialność jest solidarna – (uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1975 r., V PZP 3/75).

 

Granice odszkodowania – wina nieumyślna (art. 119 Kodeksu pracy).

Zakres odpowiedzialności materialnej pracownika za nienależyte wykonywanie obowiązków pracowniczych zależy od rodzaju jego winy. Pracownik, który wyrządził pracodawcy szkodę wskutek nieumyślnego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków, ponosi odpowiedzialność w ograniczonej wysokości. Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.

Trzymiesięczne wynagrodzenie pracownika oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop, bez uwzględnienia zmian w warunkach wynagradzania lub wysokości składników wynagrodzenia wprowadzonych po dniu wyrządzenia szkody.

 

Granice odszkodowania – wina umyślna.

Wina umyślna istnieje wówczas, gdy pracownik naruszając obowiązki, bądź chce wyrządzić szkodę w mieniu pracodawcy (zamiar bezpośredni), bądź przewiduje możliwość spowodowania szkody i godzi się na to (zamiar ewentualny). O działaniu umyślnym można mówić wówczas, gdy wyrządzenie szkody jest objęte zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym – (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 maja 2015 r., III APa 24/14).

Jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości. Pracownik wyrządzający szkodę z winy umyślnej jest zobowiązany wyrównać pracodawcy nie tylko rzeczywistą stratę, ale i utracone przez niego korzyści.

Przykład:          Pracownik po rozmowie z pracodawcą, pod wpływem emocji, celowo uszkodził maszynę służącą do produkcji kostki brukowej. W związku z tym przez 3 dni była ona niesprawna. Pracodawca oszacował stratę na 1 000 zł, ale z uwagi na wstrzymanie pracy maszyny do czasu jej naprawy doliczył dodatkowo utracony dochód z tego tytułu w kwocie 5 000 zł. Ponieważ maszyna została uszkodzona umyślnie, pracodawca może dochodzić od pracownika zwrotu kosztów jej naprawy oraz pokrycia strat związanych z jej wyłączeniem z produkcji.

 

Wyrządzenie szkody osobie trzeciej (art. 120 Kodeksu pracy).

Jeżeli podczas wykonywania czynności pracowniczych pracownik wyrządził szkodę osobie trzeciej, do jej naprawienia – w pełnej wysokości – zobowiązany jest tylko pracodawca. Pracownik nie jest jednak zwolniony od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej. Pracodawca ma bowiem wobec niego roszczenie regresowe. Pracownik wyrządzający z winy nieumyślnej szkodę osobie trzeciej ponosi wobec zakładu pracy, który tę szkodę naprawił, odpowiedzialność w ograniczonej wysokości – (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 1975 r., IV PZP 7/75).

Roszczenie regresowe pracodawcy w stosunku do pracownika, który przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej, powstaje z chwilą zaspokojenia przez pracodawcę roszczeń osoby trzeciej. Termin przedawnienia roszczenia regresowego pracodawcy liczy się od chwili naprawienia szkody, a nie od chwili jej wyrządzenia przez pracownika – (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1997 r., I PKN 261/97).

Przepisy Kodeksu pracy dopuszczają obniżenie wysokości odszkodowania należnego od pracownika na mocy ugody zawartej między stronami stosunku pracy (art. 121 Kodeksu pracy). Ugoda jest umową, na podstawie której strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać.

Wysokość odszkodowania może być także obniżona przez sąd pracy. Przy obniżaniu odszkodowania należy wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, a w szczególności stopień winy pracownika i jego stosunek do obowiązków pracowniczych. W razie niewykonania ugody przez pracownika pracodawca może wystąpić do sądu pracy o nadanie jej klauzuli wykonalności. Sąd pracy odmówi nadania klauzuli wykonalności ugodzie, jeżeli ustali, że jest ona sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego.

 

Odpowiedzialność za mienie powierzone (art. 124 Kodeksu pracy).

Odpowiedzialność za mienie powierzone można podzielić na:

• odpowiedzialność indywidualną oraz
• współodpowiedzialność, gdy pieczę nad mieniem sprawuje wspólnie kilku pracowników.

Przesłanką powstania odpowiedzialności za mienie powierzone jest wystąpienie szkody w mieniu oraz powierzenie go pracownikowi przez pracodawcę z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się. Prawidłowe powierzenie mienia polega na jego wydaniu. Powierzenie mienia może mieć różne formy – np. może nastąpić na podstawie inwentaryzacji zdawczo-odbiorczej, poprzez odbiór przez pracownika rzeczy za pokwitowaniem, czy poprzez spis z natury. Zgoda pracownika na powierzenie mienia zawarta jest na ogół w umowie o pracę albo w odrębnej umowie o odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie.

Pracownik, któremu powierzono mienie w prawidłowy sposób, ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 124 Kp, choćby nawet nie podpisał deklaracji o przyjęciu tej odpowiedzialności – (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 1985 r., IV PR 221/85). Podpisanie przez pracownika oświadczenia o ponoszeniu omawianej odpowiedzialności ma tylko znaczenie dowodowe.

 

Szkoda w mieniu powierzonym (art. 124 Kodeksu pracy).

Pracownikowi można powierzyć m.in.:

• pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności,
• narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze.

Za szkodę w mieniu powierzonym pracownik odpowiada w pełnej wysokości niezależnie od tego, czy szkoda powstała z winy umyślnej, czy też nieumyślnej. Przez odpowiedzialność w pełnej wysokości, rozumie się odpowiedzialność w granicach rzeczywistej straty i utraconych korzyści. Pracownik może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że szkoda w mieniu powierzonym powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia. Niezależnymi od pracownika przyczynami powstania szkody mogą być takie okoliczności jak, np. kradzież dokonana przez osobę trzecią, niedostateczne zabezpieczenie przed dostępem osób z zewnątrz, brak właściwej organizacji pracy. Pracownik nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka.

Warto wskazać na następujące okoliczności faktyczne, które co do zasady mogą powodować zwolnienie pracownika od odpowiedzialności odszkodowawczej wynikającej z art. 124 Kodeksu pracy:

• niewłaściwa organizację pracy,
• brak odpowiedniego nadzoru i kontroli,
• powierzenie obowiązków pracownikowi nieposiadającemu wymaganych kwalifikacji lub ustaleniu zbyt szerokiego zakresu obowiązków, którym nie jest w stanie podołać mimo dołożenia wszelkich starań.

 

Łączne powierzenie mienia kilku pracownikom (art. 125 Kodeksu pracy).

Pracodawca może powierzyć mienie kilku pracownikom łącznie (co najmniej dwóm) z obowiązkiem wyliczenia się. Podstawą tej odpowiedzialności jest pisemna umowa o wspólnej odpowiedzialności materialnej. Warunkiem ustanowienia wspólnej odpowiedzialności materialnej jest powierzenie mienia łącznie wszystkim pracownikom, którzy mają być objęci taką odpowiedzialnością – na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej z ich udziałem lub z udziałem osób przez nich wskazanych oraz zapewnienie im możliwości zgłaszania uwag w związku z przebiegiem i wynikami inwentaryzacji. Pracownicy ponoszący wspólną odpowiedzialność materialną odpowiadają w częściach określonych w umowie. Jednakże w razie stwierdzenia, że niedobór w całości lub w części został spowodowany przez niektórych pracowników, za całość niedoboru lub określoną jego część odpowiadają tylko sprawcy szkody.

Każda zmiana w składzie pracowników objętych wspólną odpowiedzialnością materialną wymaga zawarcia nowej umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej. Kwestie powierzenia mienia kilku pracownikom reguluje zgodnie z art. 126 Kodeksu pracy Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone.